Sanskrit Text

अथ प्रथमोऽध्यायः

धृतराष्ट्र उवाच
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे
समवेता युयुत्सवः।
मामकाः पाण्डवाश्चैव
किमकुर्वत सञ्जय॥ १-१॥

सञ्जय उवाच
दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं
व्यूढं दुर्योधनस्तदा।
आचार्यमुपसङ्गम्य
राजा वचनमब्रवीत्॥ १-२॥

पश्यैतां पाण्डुपुत्राणाम्
आचार्य महतीं चमूम्।
व्यूढां द्रुपदपुत्रेण
तव शिष्येण धीमता॥ १-३॥

अत्र शूरा महेष्वासाः
भीमार्जुनसमा युधि।
युयुधानो विराटश्च
द्रुपदश्च महारथः॥ १-४॥

धृष्टकेतुश्चेकितानः
काशिराजश्च वीर्यवान्।
पुरुजित्कुन्तिभोजश्च
शैब्यश्च नरपुङ्गवः॥ १-५॥

युधामन्युश्च विक्रान्तः
उत्तमौजाश्च वीर्यवान्।
सौभद्रो द्रौपदेयाश्च
सर्व एव महारथाः॥ १-६॥

अस्माकं तु विशिष्टा ये
तान्निबोध द्विजोत्तम।
नायका मम सैन्यस्य
संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते॥ १-७॥

भवान्भीष्मश्च कर्णश्च
कृपश्च समितिञ्जयः।
अश्वत्थामा विकर्णश्च
सौमदत्तिस्तथैव च॥ १-८॥

अन्ये च बहवः शूराः
मदर्थे त्यक्तजीविताः।
नानाशस्त्रप्रहरणाः
सर्वे युद्धविशारदाः॥ १-९॥

अपर्याप्तं तदस्माकं
बलं भीष्माभिरक्षितम्।
पर्याप्तं त्विदमेतेषां
बलं भीमाभिरक्षितम्॥ १-१०॥

अयनेषु च सर्वेषु
यथाभागमवस्थिताः।
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु
भवन्तः सर्व एव हि॥ १-११॥

तस्य सञ्जनयन्हर्षं
कुरुवृद्धः पितामहः।
सिंहनादं विनद्योच्चैः
शङ्खं दध्मौ प्रतापवान्॥ १-१२॥

ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च
पणवानकगोमुखाः।
सहसैवाभ्यहन्यन्त स
शब्दस्तुमुलोऽभवत्॥ १-१३॥

ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते
महति स्यन्दने स्थितौ।
माधवः पाण्डवश्चैव
दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः॥ १-१४॥

पाञ्चजन्यं हृषीकेशः
देवदत्तं धनञ्जयः।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं
भीमकर्मा वृकोदरः॥ १-१५॥

अनन्तविजयं राजा
कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः।
नकुलः सहदेवश्च
सुघोषमणिपुष्पकौ॥ १-१६॥

काश्यश्च परमेष्वासः
शिखण्डी च महारथः।
धृष्टद्युम्नो विराटश्च
सात्यकिश्चापराजितः॥ १-१७॥

द्रुपदो द्रौपदेयाश्च
सर्वशः पृथिवीपते।
सौभद्रश्च महाबाहुः
शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक्॥ १-१८॥

स घोषो धार्तराष्ट्राणां
हृदयानि व्यदारयत्।
नभश्च पृथिवीं चैव
तुमुलोऽव्यनुनादयन्॥ १-१९॥

अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा
धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः।
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते
धनुरुद्यम्य पाण्डवः॥ १-२०॥

हृषीकेशं तदा वाक्यम्
इदमाह महीपते।
अर्जुन उवाच
सेनयोरुभयोर्मध्ये
रथं स्थापय मेऽच्युत॥ १-२१॥

यावदेतान्निरीक्षेऽहं
योद्धुकामानवस्थितान्।
कैर्मया सह योद्धव्यम्
अस्मिन् रणसमुद्यमे॥ १-२२॥

योत्स्यमानानवेक्षेऽहं
य एतेऽत्र समागताः।
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेः
युद्धे प्रियचिकीर्षवः॥ १-२३॥

सञ्जय उवाच
एवमुक्तो हृषीकेशः
गुडाकेशेन भारत।
सेनयोरुभयोर्मध्ये
स्थापयित्वा रथोत्तमम्॥ १-२४॥

भीष्मद्रोणप्रमुखतः
सर्वेषां च महीक्षिताम्।
उवाच पार्थ पश्यैतान्
समवेतान्कुरूनिति॥ १-२५॥

तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः
पितॄनथ पितामहान्।
आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन्
पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा॥ १-२६॥

श्वशुरान्सुहृदश्चैव
सेनयोरुभयोरपि।
तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः
सर्वान्बन्धूनवस्थितान्॥ १-२७॥

कृपया परयाविष्टः
विषीदन्निदमब्रवीत्।
अर्जुन उवाच
दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण
युयुत्सुं समुपस्थितम्॥ १-२८॥

सीदन्ति मम गात्राणि
मुखं च परिशुष्यति।
वेपथुश्च शरीरे मे
रोमहर्षश्च जायते॥ १-२९॥

गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्
त्वक्चैव परिदह्यते।
न च शक्नोम्यवस्थातुं
भ्रमतीव च मे मनः॥ १-३०॥

निमित्तानि च पश्यामि
विपरीतानि केशव।
न च श्रेयोऽनुपश्यामि
हत्वा स्वजनमाहवे॥ १-३१॥

न काङ्क्षे विजयं कृष्ण
न च राज्यं सुखानि च।
किं नो राज्येन गोविन्द
किं भोगैर्जीवितेन वा॥ १-३२॥

येषामर्थे काङ्क्षितं नः
राज्यं भोगाः सुखानि च।
त इमेऽवस्थिता युद्धे
प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च॥ १-३३॥

आचार्याः पितरः पुत्राः
तथैव च पितामहाः।
मातुलाः श्वशुराः पौत्राः
श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा॥ १-३४॥

एतान्न हन्तुमिच्छामि
घ्नतोऽपि मधुसूदन।
अपि त्रैलोक्यराज्यस्य
हेतोः किं नु महीकृते॥ १-३५॥

निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः
का प्रीतिः स्याज्जनार्दन।
पापमेवाश्रयेदस्मान्
हत्वैतानाततायिनः॥ १-३६॥

तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं
धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान्।
स्वजनं हि कथं हत्वा
सुखिनः स्याम माधव॥ १-३७॥

यद्यप्येते न पश्यन्ति
लोभोपहतचेतसः।
कुलक्षयकृतं दोषं
मित्रद्रोहे च पातकम्॥ १-३८॥

कथं न ज्ञेयमस्माभिः
पापादस्मान्निवर्तितुम्।
कुलक्षयकृतं दोषं
प्रपश्यद्भिर्जनार्दन॥ १-३९॥

कुलक्षये प्रणश्यन्ति
कुलधर्माः सनातनाः।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नम्
अधर्मोऽभिभवत्युत॥ १-४०॥

अधर्माभिभवात्कृष्ण
प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः।
स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय
जायते वर्णसङ्करः॥ १-४१॥

सङ्करो नरकायैव
कुलघ्नानां कुलस्य च।
पतन्ति पितरो ह्येषां
लुप्तपिण्डोदकक्रियाः॥ १-४२॥

दोषैरेतैः कुलघ्नानां
वर्णसङ्करकारकैः।
उत्साद्यन्ते जातिधर्माः
कुलधर्माश्च शाश्वताः॥ १-४३॥

उत्सन्नकुलधर्माणां
मनुष्याणां जनार्दन।
नरकेऽनियतं वासः
भवतीत्यनुशुश्रुम॥ १-४४॥

अहो बत महत्पापं
कर्तुं व्यवसिता वयम्।
यद्राज्यसुखलोभेन
हन्तुं स्वजनमुद्यताः॥ १-४५॥

यदि मामप्रतीकारम्
अशस्त्रं शस्त्रपाणयः।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युः
तन्मे क्षेमतरं भवेत्॥ १-४६॥

सञ्जय उवाच
एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये
रथोपस्थ उपाविशत्।
विसृज्य सशरं चापं
शोकसंविग्नमानसः॥ १-४७॥

ॐ तत्सत् इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः॥ १॥

English Text

atha prathamo'dhyāyaḥ

dhṛtarāṣṭra uvāca
dharmakṣetre kurukṣetre samavetā yuyutsavaḥ |
māmakāḥ pāṇḍavāścaiva kimakurvata sañjaya || 1-1||

sañjaya uvāca
dṛṣṭvā tu pāṇḍavānīkaṁ vyūḍhaṁ duryodhanastadā |
ācāryamupasaṅgamya rājā vacanamabravīt || 1-2||

paśyaitāṁ pāṇḍuputrāṇām ācārya mahatīṁ camūm |
vyūḍhāṁ drupadaputreṇa tava śiṣyeṇa dhīmatā || 1-3||

atra śūrā maheṣvāsāḥ bhīmārjunasamā yudhi |
yuyudhāno virāṭaśca drupadaśca mahārathaḥ || 1-4||

dhṛṣṭaketuścekitānaḥ kāśirājaśca vīryavān |
purujitkuntibhojaśca śaibyaśca narapuṅgavaḥ || 1-5||

yudhāmanyuśca vikrāntaḥ uttamaujāśca vīryavān |
saubhadro draupadeyāśca sarva eva mahārathāḥ || 1-6||

asmākaṁ tu viśiṣṭā ye tānnibodha dvijottama |
nāyakā mama sainyasya saṁjñārthaṁ tānbravīmi te || 1-7||

bhavānbhīṣmaśca karṇaśca kṛpaśca samitiñjayaḥ |
aśvatthāmā vikarṇaśca saumadattistathaiva ca || 1-8||

anye ca bahavaḥ śūrāḥ madarthe tyaktajīvitāḥ |
nānāśastrapraharaṇāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ || 1-9||

aparyāptaṁ tadasmākaṁ balaṁ bhīṣmābhirakṣitam |
paryāptaṁ tvidameteṣāṁ balaṁ bhīmābhirakṣitam || 1-10||

ayaneṣu ca sarveṣu yathābhāgamavasthitāḥ |
bhīṣmamevābhirakṣantu bhavantaḥ sarva eva hi || 1-11||

tasya sañjanayanharṣaṁ kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ |
siṁhanādaṁ vinadyoccaiḥ śaṅkhaṁ dadhmau pratāpavān || 1-12||

tataḥ śaṅkhāśca bheryaśca paṇavānakagomukhāḥ |
sahasaivābhyahanyanta sa śabdastumulo'bhavat || 1-13||

tataḥ śvetairhayairyukte mahati syandane sthitau |
mādhavaḥ pāṇḍavaścaiva divyau śaṅkhau pradadhmatuḥ || 1-14||

pāñcajanyaṁ hṛṣīkeśaḥ devadattaṁ dhanañjayaḥ |
pauṇḍraṁ dadhmau mahāśaṅkhaṁ bhīmakarmā vṛkodaraḥ || 1-15||

anantavijayaṁ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ |
nakulaḥ sahadevaśca sughoṣamaṇipuṣpakau || 1-16||

kāśyaśca parameṣvāsaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ |
dhṛṣṭadyumno virāṭaśca sātyakiścāparājitaḥ || 1-17||

drupado draupadeyāśca sarvaśaḥ pṛthivīpate |
saubhadraśca mahābāhuḥ śaṅkhāndadhmuḥ pṛthakpṛthak || 1-18||

sa ghoṣo dhārtarāṣṭrāṇāṁ hṛdayāni vyadārayat |
nabhaśca pṛthivīṁ caiva tumulo'vyanunādayan || 1-19||

atha vyavasthitāndṛṣṭvā dhārtarāṣṭrān kapidhvajaḥ |
pravṛtte śastrasampāte dhanurudyamya pāṇḍavaḥ || 1-20||

hṛṣīkeśaṁ tadā vākyam idamāha mahīpate |
arjuna uvāca
senayorubhayormadhye rathaṁ sthāpaya me'cyuta || 1-21||

yāvadetānnirīkṣe'haṁ yoddhukāmānavasthitān |
kairmayā saha yoddhavyam asmin raṇasamudyame || 1-22||

yotsyamānānavekṣe'haṁ ya ete'tra samāgatāḥ |
dhārtarāṣṭrasya durbuddheḥ yuddhe priyacikīrṣavaḥ || 1-23||

sañjaya uvāca
evamukto hṛṣīkeśaḥ guḍākeśena bhārata |
senayorubhayormadhye sthāpayitvā rathottamam || 1-24||

bhīṣmadroṇapramukhataḥ sarveṣāṁ ca mahīkṣitām |
uvāca pārtha paśyaitān samavetānkurūniti || 1-25||

tatrāpaśyatsthitānpārthaḥ pitṝnatha pitāmahān |
ācāryānmātulānbhrātṝn putrānpautrānsakhīṁstathā || 1-26||

śvaśurānsuhṛdaścaiva senayorubhayorapi |
tānsamīkṣya sa kaunteyaḥ sarvānbandhūnavasthitān || 1-27||

kṛpayā parayāviṣṭaḥ viṣīdannidamabravīt |
arjuna uvāca
dṛṣṭvemaṁ svajanaṁ kṛṣṇa yuyutsuṁ samupasthitam || 1-28||

sīdanti mama gātrāṇi mukhaṁ ca pariśuṣyati |
vepathuśca śarīre me romaharṣaśca jāyate || 1-29||

gāṇḍīvaṁ sraṁsate hastāt tvakcaiva paridahyate |
na ca śaknomyavasthātuṁ bhramatīva ca me manaḥ || 1-30||

nimittāni ca paśyāmi viparītāni keśava |
na ca śreyo'nupaśyāmi hatvā svajanamāhave || 1-31||

na kāṅkṣe vijayaṁ kṛṣṇa na ca rājyaṁ sukhāni ca |
kiṁ no rājyena govinda kiṁ bhogairjīvitena vā || 1-32||

yeṣāmarthe kāṅkṣitaṁ naḥ rājyaṁ bhogāḥ sukhāni ca |
ta ime'vasthitā yuddhe prāṇāṁstyaktvā dhanāni ca || 1-33||

ācāryāḥ pitaraḥ putrāḥ tathaiva ca pitāmahāḥ |
mātulāḥ śvaśurāḥ pautrāḥ śyālāḥ sambandhinastathā || 1-34||

etānna hantumicchāmi ghnato'pi madhusūdana |
api trailokyarājyasya hetoḥ kiṁ nu mahīkṛte || 1-35||

nihatya dhārtarāṣṭrānnaḥ kā prītiḥ syājjanārdana |
pāpamevāśrayedasmān hatvaitānātatāyinaḥ || 1-36||

tasmānnārhā vayaṁ hantuṁ dhārtarāṣṭrānsvabāndhavān |
svajanaṁ hi kathaṁ hatvā sukhinaḥ syāma mādhava || 1-37||

yadyapyete na paśyanti lobhopahatacetasaḥ |
kulakṣayakṛtaṁ doṣaṁ mitradrohe ca pātakam || 1-38||

kathaṁ na jñeyamasmābhiḥ pāpādasmānnivartitum |
kulakṣayakṛtaṁ doṣaṁ prapaśyadbhirjanārdana || 1-39||

kulakṣaye praṇaśyanti kuladharmāḥ sanātanāḥ |
dharme naṣṭe kulaṁ kṛtsnam adharmo'bhibhavatyuta || 1-40||

adharmābhibhavātkṛṣṇa praduṣyanti kulastriyaḥ |
strīṣu duṣṭāsu vārṣṇeya jāyate varṇasaṅkaraḥ || 1-41||

saṅkaro narakāyaiva kulaghnānāṁ kulasya ca |
patanti pitaro hyeṣāṁ luptapiṇḍodakakriyāḥ || 1-42||

doṣairetaiḥ kulaghnānāṁ varṇasaṅkarakārakaiḥ |
utsādyante jātidharmāḥ kuladharmāśca śāśvatāḥ || 1-43||

utsannakuladharmāṇāṁ manuṣyāṇāṁ janārdana |
narake'niyataṁ vāsaḥ bhavatītyanuśuśruma || 1-44||

aho bata mahatpāpaṁ kartuṁ vyavasitā vayam |
yadrājyasukhalobhena hantuṁ svajanamudyatāḥ || 1-45||

yadi māmapratīkāram aśastraṁ śastrapāṇayaḥ |
dhārtarāṣṭrā raṇe hanyuḥ tanme kṣemataraṁ bhavet || 1-46||

sañjaya uvāca
evamuktvārjunaḥ saṅkhye rathopastha upāviśat |
visṛjya saśaraṁ cāpaṁ śokasaṁvignamānasaḥ || 1-47||

om tatsat iti śrīmadbhagavadgītāsu upaniṣatsu
brahmavidyāyāṁ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṁvāde
arjunaviṣādayogo nāma prathamo'dhyāyaḥ || 1||

Sanskrit Text

अथ द्वितीयोऽध्यायः
सञ्जय उवाच
तं तथा कृपयाविष्टम्
अश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्।
विषीदन्तमिदं वाक्यम्
उवाच मधुसूदनः॥ २-१॥

श्रीभगवानुवाच
कुतस्त्वा कश्मलमिदं
विषमे समुपस्थितम्।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यम्
अकीर्तिकरमर्जुन॥ २-२॥

क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ
नैतत्त्वय्युपपद्यते।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं
त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप॥ २-३॥

अर्जुन उवाच।
कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये
द्रोणं च मधुसूदन।
इषुभिः प्रतियोत्स्यामि
पूजार्हावरिसूदन॥ २-४॥

गुरूनहत्वा हि महानुभावान्‌
श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव
भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान्॥ २-५॥

न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयः
यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः।
यानेव हत्वा न जिजीविषामः
तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः॥ २-६॥

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः
पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे
शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्॥ २-७॥

न हि प्रपश्यामि ममापनुद्यात्
यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्॥ २-८॥

सञ्जय उवाच
एवमुक्त्वा हृषीकेशं
गुडाकेशः परन्तप।
न योत्स्य इति गोविन्दम्
उक्त्वा तूष्णीं बभूव ह॥ २-९॥

तमुवाच हृषीकेशः
प्रहसन्निव भारत।
सेनयोरुभयोर्मध्ये
विषीदन्तमिदं वचः॥ २-१०॥

श्रीभगवानुवाच।
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं
प्रज्ञावादांश्च भाषसे।
गतासूनगतासूंश्च
नानुशोचन्ति पण्डिताः॥ २-११॥

न त्वेवाहं जातु नासं
न त्वं नेमे जनाधिपाः।
न चैव न भविष्यामः
सर्वे वयमतः परम्॥ २-१२॥

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे
कौमारं यौवनं जरा।
तथा देहान्तरप्राप्तिः
धीरस्तत्र न मुह्यति॥ २-१३॥

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय
शीतोष्णसुखदुःखदाः।
आगमापायिनोऽनित्याः
तांस्तितिक्षस्व भारत॥ २-१४॥

यं हि न व्यथयन्त्येते
पुरुषं पुरुषर्षभ।
समदुःखसुखं धीरं
सोऽमृतत्वाय कल्पते॥ २-१५॥

नासतो विद्यते भावः
नाभावो विद्यते सतः।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तः
त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः॥ २-१६॥

अविनाशि तु तद्विद्धि
येन सर्वमिदं ततम्।
विनाशमव्ययस्यास्य
न कश्चित्कर्तुमर्हति॥ २-१७॥

अन्तवन्त इमे देहाः
नित्यस्योक्ताः शरीरिणः।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य
तस्माद्युध्यस्व भारत॥ २-१८॥

य एनं वेत्ति हन्तारं
यश्चैनं मन्यते हतम्।
उभौ तौ न विजानीतः
नायं हन्ति न हन्यते॥ २-१९॥

न जायते म्रियते वा कदाचित्
नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणः
न हन्यते हन्यमाने शरीरे॥ २-२०॥

वेदाविनाशिनं नित्यं
य एनमजमव्ययम्।
कथं स पुरुषः पार्थ
कं घातयति हन्ति कम्॥ २-२१॥

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय
नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि।
तथा शरीराणि विहाय जीर्णानि
अन्यानि संयाति नवानि देही॥ २-२२॥

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि
नैनं दहति पावकः।
न चैनं क्लेदयन्त्यापः
न शोषयति मारुतः॥ २-२३॥

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयम्
अक्लेद्योऽशोष्य एव च।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुः
अचलोऽयं सनातनः॥ २-२४॥

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम्
अविकार्योऽयमुच्यते।
तस्मादेवं विदित्वैनं
नानुशोचितुमर्हसि॥ २-२५॥

अथ चैनं नित्यजातं
नित्यं वा मन्यसे मृतम्।
तथापि त्वं महाबाहो
नैवं शोचितुमर्हसि॥ २-२६॥

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः
ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे
न त्वं शोचितुमर्हसि॥ २-२७॥

अव्यक्तादीनि भूतानि
व्यक्तमध्यानि भारत।
अव्यक्तनिधनान्येव
तत्र का परिदेवना॥ २-२८॥

आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनम्
आश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः।
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति
श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित्॥ २-२९॥

देही नित्यमवध्योऽयं
देहे सर्वस्य भारत।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि
न त्वं शोचितुमर्हसि॥ २-३०॥

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य
न विकम्पितुमर्हसि।
धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्
क्षत्रियस्य न विद्यते॥ २-३१॥

यदृच्छया चोपपन्नं
स्वर्गद्वारमपावृतम्।
सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ
लभन्ते युद्धमीदृशम्॥ २-३२॥

अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं
सङ्ग्रामं न करिष्यसि।
ततः स्वधर्मं कीर्तिं च
हित्वा पापमवाप्स्यसि॥ २-३३॥

अकीर्तिं चापि भूतानि
कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्।
सम्भावितस्य चाकीर्तिः
मरणादतिरिच्यते॥ २-३४॥

भयाद्रणादुपरतं
मंस्यन्ते त्वां महारथाः।
येषां च त्वं बहुमतः
भूत्वा यास्यसि लाघवम्॥ २-३५॥

अवाच्यवादांश्च बहून्
वदिष्यन्ति तवाहिताः।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं
ततो दुःखतरं नु किम्॥ २-३६॥

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं
जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय
युद्धाय कृतनिश्चयः॥ २-३७॥

सुखदुःखे समे कृत्वा
लाभालाभौ जयाजयौ।
ततो युद्धाय युज्यस्व
नैवं पापमवाप्स्यसि॥ २-३८॥

एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये
बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु।
बुद्‌ध्या युक्तो यया पार्थ
कर्मबन्धं प्रहास्यसि॥ २-३९॥

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति
प्रत्यवायो न विद्यते।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य
त्रायते महतो भयात्॥ २-४०॥

व्यवसायात्मिका बुद्धिः
एकेह कुरुनन्दन।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च
बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्॥ २-४१॥

यामिमां पुष्पितां वाचं
प्रवदन्त्यविपश्चितः।
वेदवादरताः पार्थ
नान्यदस्तीति वादिनः॥ २-४२॥

कामात्मानः स्वर्गपराः
जन्मकर्मफलप्रदाम्।
क्रियाविशेषबहुलां
भोगैश्वर्यगतिं प्रति॥ २-४३॥

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां
तयापहृतचेतसाम्।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः
समाधौ न विधीयते॥ २-४४॥

त्रैगुण्यविषया वेदाः
निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थः
निर्योगक्षेम आत्मवान्॥ २-४५॥

यावानर्थ उदपाने
सर्वतः सम्प्लुतोदके।
तावान्सर्वेषु वेदेषु
ब्राह्मणस्य विजानतः॥ २-४६॥

कर्मण्येवाधिकारस्ते
मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूः
मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥ २-४७॥

योगस्थः कुरु कर्माणि
सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय।
सिद्‌ध्यसिद्‌ध्योः समो भूत्वा
समत्वं योग उच्यते॥ २-४८॥

दूरेण ह्यवरं कर्म
बुद्धियोगाद्धनञ्जय।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ
कृपणाः फलहेतवः॥ २-४९॥

बुद्धियुक्तो जहातीह
उभे सुकृतदुष्कृते।
तस्माद्योगाय युज्यस्व
योगः कर्मसु कौशलम्॥ २-५०॥

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि
फलं त्यक्त्वा मनीषिणः।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः
पदं गच्छन्त्यनामयम्॥ २-५१॥

यदा ते मोहकलिलं
बुद्धिर्व्यतितरिष्यति।
तदा गन्तासि निर्वेदं
श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च॥ २-५२॥

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते
यदा स्थास्यति निश्चला।
समाधावचला बुद्धिः
तदा योगमवाप्स्यसि॥ २-५३॥

अर्जुन उवाच
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा
समाधिस्थस्य केशव।
स्थितधीः किं प्रभाषेत
किमासीत व्रजेत किम्॥ २-५४॥

श्रीभगवानुवाच
प्रजहाति यदा कामान्
सर्वान्पार्थ मनोगतान्।
आत्मन्येवात्मना तुष्टः
स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते॥ २-५५॥

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः
सुखेषु विगतस्पृहः।
वीतरागभयक्रोधः
स्थितधीर्मुनिरुच्यते॥ २-५६॥

यः सर्वत्रानभिस्नेहः
तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम्।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि
तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥ २-५७॥

यदा संहरते चायं
कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः
तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥ २-५८॥

विषया विनिवर्तन्ते
निराहारस्य देहिनः।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य
परं दृष्ट्वा निवर्तते॥ २-५९॥

यततो ह्यपि कौन्तेय
पुरुषस्य विपश्चितः।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि
हरन्ति प्रसभं मनः॥ २-६०॥

तानि सर्वाणि संयम्य
युक्त आसीत मत्परः।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि
तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥ २-६१॥

ध्यायतो विषयान्पुंसः
सङ्गस्तेषूपजायते।
सङ्गात्सञ्जायते कामः
कामात्क्रोधोऽभिजायते॥ २-६२॥

क्रोधाद्भवति सम्मोहः
सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः।
स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशः
बुद्धिनाशात्प्रणश्यति॥ २-६३॥

रागद्वेषवियुक्तैस्तु
विषयानिन्द्रियैश्चरन्।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा
प्रसादमधिगच्छति॥ २-६४॥

प्रसादे सर्वदुःखानां
हानिरस्योपजायते।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु
बुद्धिः पर्यवतिष्ठते॥ २-६५॥

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य
न चायुक्तस्य भावना।
न चाभावयतः शान्तिः
अशान्तस्य कुतः सुखम्॥ २-६६॥

इन्द्रियाणां हि चरतां
यन्मनोऽनुविधीयते।
तदस्य हरति प्रज्ञां
वायुर्नावमिवाम्भसि॥ २-६७॥

तस्माद्यस्य महाबाहो
निगृहीतानि सर्वशः।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः
तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥ २-६८॥

या निशा सर्वभूतानां
तस्यां जागर्ति संयमी।
यस्यां जाग्रति भूतानि
सा निशा पश्यतो मुनेः॥ २-६९॥

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं
समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे
स शान्तिमाप्नोति न कामकामी॥ २-७०॥

विहाय कामान्यः सर्वान्
पुमांश्चरति निःस्पृहः।
निर्ममो निरहङ्कारः
स शान्तिमधिगच्छति॥ २-७१॥

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ
नैनां प्राप्य विमुह्यति।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि
ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति॥ २-७२॥

ॐ तत्सत् इति श्रीमद्भगवद्गीतासु
उपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः॥ २॥

English Text

atha dvitīyo'dhyāyaḥ
sañjaya uvāca
taṁ tathā kṛpayāviṣṭam aśrupūrṇākulekṣaṇam |
viṣīdantamidaṁ vākyam uvāca madhusūdanaḥ || 2-1||

śrībhagavānuvāca
kutastvā kaśmalamidaṁ viṣame samupasthitam |
anāryajuṣṭamasvargyam akīrtikaramarjuna || 2-2||

klaibyaṁ mā sma gamaḥ pārtha naitattvayyupapadyate |
kṣudraṁ hṛdayadaurbalyaṁ tyaktvottiṣṭha parantapa || 2-3||

arjuna uvāca |
kathaṁ bhīṣmamahaṁ saṅkhye droṇaṁ ca madhusūdana |
iṣubhiḥ pratiyotsyāmi pūjārhāvarisūdana || 2-4||

gurūnahatvā hi mahānubhāvān
śreyo bhoktuṁ bhaikṣyamapīha loke |
hatvārthakāmāṁstu gurūnihaiva
bhuñjīya bhogān rudhirapradigdhān || 2-5||

na caitadvidmaḥ kataranno garīyaḥ
yadvā jayema yadi vā no jayeyuḥ |
yāneva hatvā na jijīviṣāmaḥ
te'vasthitāḥ pramukhe dhārtarāṣṭrāḥ || 2-6||

kārpaṇyadoṣopahatasvabhāvaḥ
pṛcchāmi tvāṁ dharmasammūḍhacetāḥ |
yacchreyaḥ syānniścitaṁ brūhi tanme
śiṣyaste'haṁ śādhi māṁ tvāṁ prapannam || 2-7||

na hi prapaśyāmi mamāpanudyāt
yacchokamucchoṣaṇamindriyāṇām |
avāpya bhūmāvasapatnamṛddhaṁ
rājyaṁ surāṇāmapi cādhipatyam || 2-8||

sañjaya uvāca
evamuktvā hṛṣīkeśaṁ guḍākeśaḥ parantapa |
na yotsya iti govindam uktvā tūṣṇīṁ babhūva ha || 2-9||

tamuvāca hṛṣīkeśaḥ prahasanniva bhārata |
senayorubhayormadhye viṣīdantamidaṁ vacaḥ || 2-10||

śrībhagavānuvāca |
aśocyānanvaśocastvaṁ prajñāvādāṁśca bhāṣase |
gatāsūnagatāsūṁśca nānuśocanti paṇḍitāḥ || 2-11||

na tvevāhaṁ jātu nāsaṁ na tvaṁ neme janādhipāḥ |
na caiva na bhaviṣyāmaḥ sarve vayamataḥ param || 2-12||

dehino'sminyathā dehe kaumāraṁ yauvanaṁ jarā |
tathā dehāntaraprāptiḥ dhīrastatra na muhyati || 2-13||

mātrāsparśāstu kaunteya śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ |
āgamāpāyino'nityāḥ tāṁstitikṣasva bhārata || 2-14||

yaṁ hi na vyathayantyete puruṣaṁ puruṣarṣabha |
samaduḥkhasukhaṁ dhīraṁ so'mṛtatvāya kalpate || 2-15||

nāsato vidyate bhāvaḥ nābhāvo vidyate sataḥ |
ubhayorapi dṛṣṭo'ntaḥ tvanayostattvadarśibhiḥ || 2-16||

avināśi tu tadviddhi yena sarvamidaṁ tatam |
vināśamavyayasyāsya na kaścitkartumarhati || 2-17||

antavanta ime dehāḥ nityasyoktāḥ śarīriṇaḥ |
anāśino'prameyasya tasmādyudhyasva bhārata || 2-18||

ya enaṁ vetti hantāraṁ yaścainaṁ manyate hatam |
ubhau tau na vijānītaḥ nāyaṁ hanti na hanyate || 2-19||

na jāyate mriyate vā kadācit
nāyaṁ bhūtvā bhavitā vā na bhūyaḥ |
ajo nityaḥ śāśvato'yaṁ purāṇaḥ
na hanyate hanyamāne śarīre || 2-20||

vedāvināśinaṁ nityaṁ ya enamajamavyayam |
kathaṁ sa puruṣaḥ pārtha kaṁ ghātayati hanti kam || 2-21||

vāsāṁsi jīrṇāni yathā vihāya
navāni gṛhṇāti naro'parāṇi |
tathā śarīrāṇi vihāya jīrṇāni
anyāni saṁyāti navāni dehī || 2-22||

nainaṁ chindanti śastrāṇi nainaṁ dahati pāvakaḥ |
na cainaṁ kledayantyāpaḥ na śoṣayati mārutaḥ || 2-23||

acchedyo'yamadāhyo'yam akledyo'śoṣya eva ca |
nityaḥ sarvagataḥ sthāṇuḥ acalo'yaṁ sanātanaḥ || 2-24||

avyakto'yamacintyo'yam avikāryo'yamucyate |
tasmādevaṁ viditvainaṁ nānuśocitumarhasi || 2-25||

atha cainaṁ nityajātaṁ nityaṁ vā manyase mṛtam |
tathāpi tvaṁ mahābāho naivaṁ śocitumarhasi || 2-26||

jātasya hi dhruvo mṛtyuḥ dhruvaṁ janma mṛtasya ca |
tasmādaparihārye'rthe na tvaṁ śocitumarhasi || 2-27||

avyaktādīni bhūtāni vyaktamadhyāni bhārata |
avyaktanidhanānyeva tatra kā paridevanā || 2-28||

āścaryavatpaśyati kaścidenam
āścaryavadvadati tathaiva cānyaḥ |
āścaryavaccainamanyaḥ śṛṇoti
śrutvāpyenaṁ veda na caiva kaścit || 2-29||

dehī nityamavadhyo'yaṁ dehe sarvasya bhārata |
tasmātsarvāṇi bhūtāni na tvaṁ śocitumarhasi || 2-30||

svadharmamapi cāvekṣya na vikampitumarhasi |
dharmyāddhi yuddhācchreyo'nyat kṣatriyasya na vidyate || 2-31||

yadṛcchayā copapannaṁ svargadvāramapāvṛtam |
sukhinaḥ kṣatriyāḥ pārtha labhante yuddhamīdṛśam || 2-32||

atha cettvamimaṁ dharmyaṁ saṅgrāmaṁ na kariṣyasi |
tataḥ svadharmaṁ kīrtiṁ ca hitvā pāpamavāpsyasi || 2-33||

akīrtiṁ cāpi bhūtāni kathayiṣyanti te'vyayām |
sambhāvitasya cākīrtiḥ maraṇādatiricyate || 2-34||

bhayādraṇāduparataṁ maṁsyante tvāṁ mahārathāḥ |
yeṣāṁ ca tvaṁ bahumataḥ bhūtvā yāsyasi lāghavam || 2-35||

avācyavādāṁśca bahūn vadiṣyanti tavāhitāḥ |
nindantastava sāmarthyaṁ tato duḥkhataraṁ nu kim || 2-36||

hato vā prāpsyasi svargaṁ jitvā vā bhokṣyase mahīm |
tasmāduttiṣṭha kaunteya yuddhāya kṛtaniścayaḥ || 2-37||

sukhaduḥkhe same kṛtvā lābhālābhau jayājayau |
tato yuddhāya yujyasva naivaṁ pāpamavāpsyasi || 2-38||

eṣā te'bhihitā sāṅkhye buddhiryoge tvimāṁ śṛṇu |
buddhyā yukto yayā pārtha karmabandhaṁ prahāsyasi || 2-39||

nehābhikramanāśo'sti pratyavāyo na vidyate |
svalpamapyasya dharmasya trāyate mahato bhayāt || 2-40||

vyavasāyātmikā buddhiḥ ekeha kurunandana |
bahuśākhā hyanantāśca buddhayo'vyavasāyinām || 2-41||

yāmimāṁ puṣpitāṁ vācaṁ pravadantyavipaścitaḥ |
vedavādaratāḥ pārtha nānyadastīti vādinaḥ || 2-42||

kāmātmānaḥ svargaparāḥ janmakarmaphalapradām |
kriyāviśeṣabahulāṁ bhogaiśvaryagatiṁ prati || 2-43||

bhogaiśvaryaprasaktānāṁ tayāpahṛtacetasām |
vyavasāyātmikā buddhiḥ samādhau na vidhīyate || 2-44||

traiguṇyaviṣayā vedāḥ nistraiguṇyo bhavārjuna |
nirdvandvo nityasattvasthaḥ niryogakṣema ātmavān || 2-45||

yāvānartha udapāne sarvataḥ samplutodake |
tāvānsarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ || 2-46||

karmaṇyevādhikāraste mā phaleṣu kadācana |
mā karmaphalaheturbhūḥ mā te saṅgo'stvakarmaṇi || 2-47||

yogasthaḥ kuru karmāṇi saṅgaṁ tyaktvā dhanañjaya |
siddhyasiddhyoḥ samo bhūtvā samatvaṁ yoga ucyate || 2-48||

dūreṇa hyavaraṁ karma buddhiyogāddhanañjaya |
buddhau śaraṇamanviccha kṛpaṇāḥ phalahetavaḥ || 2-49||

buddhiyukto jahātīha ubhe sukṛtaduṣkṛte |
tasmādyogāya yujyasva yogaḥ karmasu kauśalam || 2-50||

karmajaṁ buddhiyuktā hi phalaṁ tyaktvā manīṣiṇaḥ |
janmabandhavinirmuktāḥ padaṁ gacchantyanāmayam || 2-51||

yadā te mohakalilaṁ buddhirvyatitariṣyati |
tadā gantāsi nirvedaṁ śrotavyasya śrutasya ca || 2-52||

śrutivipratipannā te yadā sthāsyati niścalā |
samādhāvacalā buddhiḥ tadā yogamavāpsyasi || 2-53||

arjuna uvāca
sthitaprajñasya kā bhāṣā samādhisthasya keśava |
sthitadhīḥ kiṁ prabhāṣeta kimāsīta vrajeta kim || 2-54||

śrībhagavānuvāca
prajahāti yadā kāmān sarvānpārtha manogatān |
ātmanyevātmanā tuṣṭaḥ sthitaprajñastadocyate || 2-55||

duḥkheṣvanudvignamanāḥ sukheṣu vigataspṛhaḥ |
vītarāgabhayakrodhaḥ sthitadhīrmunirucyate || 2-56||

yaḥ sarvatrānabhisnehaḥ tattatprāpya śubhāśubham |
nābhinandati na dveṣṭi tasya prajñā pratiṣṭhitā || 2-57||

yadā saṁharate cāyaṁ kūrmo'ṅgānīva sarvaśaḥ |
indriyāṇīndriyārthebhyaḥ tasya prajñā pratiṣṭhitā || 2-58||

viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ |
rasavarjaṁ raso'pyasya paraṁ dṛṣṭvā nivartate || 2-59||

yatato hyapi kaunteya puruṣasya vipaścitaḥ |
indriyāṇi pramāthīni haranti prasabhaṁ manaḥ || 2-60||

tāni sarvāṇi saṁyamya yukta āsīta matparaḥ |
vaśe hi yasyendriyāṇi tasya prajñā pratiṣṭhitā || 2-61||

dhyāyato viṣayānpuṁsaḥ saṅgasteṣūpajāyate |
saṅgātsañjāyate kāmaḥ kāmātkrodho'bhijāyate || 2-62||

krodhādbhavati sammohaḥ sammohātsmṛtivibhramaḥ |
smṛtibhraṁśād buddhināśaḥ buddhināśātpraṇaśyati || 2-63||

rāgadveṣaviyuktaistu viṣayānindriyaiścaran |
ātmavaśyairvidheyātmā prasādamadhigacchati || 2-64||

prasāde sarvaduḥkhānāṁ hānirasyopajāyate |
prasannacetaso hyāśu buddhiḥ paryavatiṣṭhate || 2-65||

nāsti buddhirayuktasya na cāyuktasya bhāvanā |
na cābhāvayataḥ śāntiḥ aśāntasya kutaḥ sukham || 2-66||

indriyāṇāṁ hi caratāṁ yanmano'nuvidhīyate |
tadasya harati prajñāṁ vāyurnāvamivāmbhasi || 2-67||

tasmādyasya mahābāho nigṛhītāni sarvaśaḥ |
indriyāṇīndriyārthebhyaḥ tasya prajñā pratiṣṭhitā || 2-68||

yā niśā sarvabhūtānāṁ tasyāṁ jāgarti saṁyamī |
yasyāṁ jāgrati bhūtāni sā niśā paśyato muneḥ || 2-69||

āpūryamāṇamacalapratiṣṭhaṁ
samudramāpaḥ praviśanti yadvat |
tadvatkāmā yaṁ praviśanti sarve
sa śāntimāpnoti na kāmakāmī || 2-70||

vihāya kāmānyaḥ sarvān pumāṁścarati niḥspṛhaḥ |
nirmamo nirahaṅkāraḥ sa śāntimadhigacchati || 2-71||

eṣā brāhmī sthitiḥ pārtha naināṁ prāpya vimuhyati |
sthitvāsyāmantakāle'pi brahmanirvāṇamṛcchati || 2-72||

om tatsat iti śrīmadbhagavadgītāsu upaniṣatsu
brahmavidyāyāṁ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṁvāde
sāṅkhyayogo nāma dvitīyo'dhyāyaḥ || 2||

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon

Sanskrit Text

Coming Soon

English Text

Coming Soon